Bút bi và hành trình thay đổi thế giới nghệ thuật

Ngược dòng thời gian về quá khứ

Bút bi được một thợ thuộc da người Mỹ tên John Loud xin cấp bằng sáng chế lần đầu tiên vào năm 1888, lúc đó chỉ là một dụng cụ ghi lên da thuộc. Gần 50 năm sau, nhà báo người Hungary tên László Bíró mới nảy ra một sáng kiến lịch sử cho bút bi khi ông cảm thấy thất vọng việc những cây bút máy hay làm bẩn giấy tờ và thường xuyên bị hỏng. Sau lần dạo công viên xem đám trẻ con chơi bi và chuyến thăm một xưởng in báo, ông nghĩ đến ý tưởng đặt viên bi ở đầu bút và dùng mực in báo có tính chất nhanh khô để sản xuất bút bi. Ông và anh trai đã bắt tay vào thiết kế loại bút bi mới.

Bíró lắp vào đầu bút một viên bi nhỏ có thể xoay tự do trong một cái hốc. Khi di chuyển đầu bút trên giấy, viên bi xoay tròn và kéo mực xuống in lên giấy. Ông nhận bằng sáng chế năm 1938. Rồi chiến tranh thế giới thứ II bùng nổ, năm 1941, Bíró rời quê hương đến Argentina, đem theo sáng chế của ông vào đất nước này. Không lâu sau đó, ông bắt đầu lập kế hoạch sản xuất bút bi tại Buenos Aires.

Cũng đầu thập niên 40, nhà lý luận, họa sĩ kiêm điêu khắc Lucio Fontana trở về quê hương Argentina sau những năm tháng gắn bó cuộc đời sự nghiệp với nước Ý, nơi ông đã chia sẻ các lý luận nghệ thuật và theo đuổi công nghệ tiên tiến với những người theo chủ nghĩa vị lai. Không ai khác, Fontana là người nghệ sĩ đầu tiên sử dụng bút bi vào hội họa khi ông chọn chất liệu này ở ngay nơi mà Bíró tạo ra và được quảng bá rộng rãi vào thời điểm đó. Những tác phẩm đầu tiên vẽ từ bút bi khái niệm hóa ý tưởng của Fontana bằng sự kết hợp nghệ thuật và khoa học.

Từ nét vẽ nguệch ngoạc đến tác phẩm nghệ thuật

Vài năm sau, bút bi chu du từ Âu sang Mỹ với giá thành rẻ hơn được Société Bic sản xuất với thương hiệu Bic. Đặc biệt dòng sản phẩm Bic Crystal nổi tiếng được ưa chuộng vì rẻ tiền, thuận tiện, độ tin cậy cao và không bị nhòe mực như các loại bút máy thường gây ra.

Giới nghệ thuật cho rằng Alighiero Boetti là người nghệ sĩ đầu tiên thử thách bản thân với bút bi để sáng tạo một tác phẩm nghệ thuật đồ sộ. Ông đã mời bạn bè và những người quen biết giúp ông tô đầy các tờ giấy bằng mực đen, xanh dương và đỏ. Sau đó, tác phẩm “1973 piece” của ông được trưng bày tại triển lãm Aldrich gồm 11 tấm panel, tất cả đều có dòng chữ “ONONIMO” màu trắng nằm phía trên. Đây là cách chơi chữ của các từ “vô danh, đồng âm, cùng tên” trong tiếng Ý.

Kể từ đó, nghệ thuật hội họa từ bút bi trở nên phổ biến khắp thế giới từ phong cách đến quy mô. Một ví dụ cụ thể là nghệ sĩ Jan Fabre đã dành trọn một thập kỷ gắn bó với bút bi để hoàn thành tác phẩm kỳ công “TIVOLI” vào năm 1990. Điều thú vị ở chỗ, ông dùng bút bi vẽ lên vải giấy lụa rồi bao bọc toàn bộ một tòa lâu đài ở Mechelen, Bỉ. Tác phẩm mang màu xanh bút bi, sống động như một bản vẽ kiến trúc khổng lồ đặt giữa đời thực khiến bất cứ ai cũng phải trầm trồ, xúc động khi nhìn thấy.

Tiếp cận thế giới hội họa, một số nghệ sĩ dùng chất liệu bút bi thể hiện suy nghĩ, nỗi bức xúc của họ về những vấn đề, hiện tượng xung quanh. Nét bút bi nguệch ngoạc cũng thổi một làn gió mới vào trường phái nghệ thuật trừu tượng. Il Lee, họa sĩ người Hàn Quốc, thường vẽ trên những tấm vải canvas hoặc mặt giấy với những nét bút bi mờ ảo, âm u như làn khói. Joo Lee Kang mô tả bức tranh hệ thực vật và động vật đột biến kỳ dị trên không gian ba chiều. Trong khi ấy, Renato Orara lại theo chủ nghĩa hiện thực, diễn tả uyển chuyển những vật thể mà ông bắt gặp trong cuộc sống như chiếc đồng hồ đeo tay, cây dù hỏng hay một chiếc áo khoác da.

Biến khó khăn thành kiệt tác

Không giống như các công cụ khác, bút bi có độ tương phản tốt hơn bút chì, các đường nét đậm nhạt có thể điều chỉnh theo lực nhấn của bàn tay. Tuy nhiên, chất liệu này khó có thể lên từng lớp như bút chì và màu nước, lại không xóa đi được, nên khi vẽ phải đi theo chiều thuận của tay, hoàn thiện từng khu trước khi qua phần khác. Với một số nghệ sĩ, đó là công việc vô cùng vất vả khi phải hoàn thành tác phẩm trên bề mặt lớn. “Vì cây bút không thể tự điều chỉnh nên những lúc sáng tác trên mặt tường lớn họ phải luôn giữ bút nghiêng về góc phải. Áp lực để giữ mực chảy như thế trong thời gian dài thậm chí có thể gây ra chấn thương vai cho người nghệ sĩ”, Marlene McCarty đã mô tả một phần công việc của cô như thế.

Thế nhưng, nghệ thuật không lệ thuộc vào phương tiện. Ngay cả khi tưởng như rất khó sử dụng thì bút bi vẫn là chất liệu có sức lôi cuốn không biên giới, để rồi các tác phẩm ra đời càng trở nên sống động lạ thường. James Mylne, một nghệ sĩ trẻ đương đại người Anh, đã chứng minh khả năng mô tả chiều sâu và cảm xúc của từng nhân vật qua những bức tranh vẽ bằng bút bi “thật” hơn cả ảnh chụp.

Một vấn đề quan trọng nữa mà những tác phẩm hội họa từ bút bi hay gặp phải. Đó là khi trưng bày ngoài ánh sáng, các tác phẩm này thường rất dễ phai, đặc biệt là mực bút bi xanh. Vì hầu như loại mực dùng để sản xuất bút bi thường dựa trên cơ chế của màu nhuộm, thứ mực dễ thay đổi màu sắc và nhanh phai. Mặc dù ngày nay nhiều nghệ sĩ chuyên nghiệp đã chuyển qua sử dụng các loại mực lưu trữ, nhưng cách tốt nhất vẫn là luôn giữ chúng tránh xa khỏi ánh sáng tự nhiên.

Dẫu vậy, cuộc hành trình của bút bi trong thế giới nghệ thuật dường như là vô tận. Còn biết bao kiệt tác từ bút bi đang chờ đợi những người nghệ sĩ sáng tạo nên. Bởi đơn giản thôi, chất liệu càng gần gũi quen thuộc thì khán giả càng dễ dàng đón nhận những tác phẩm nghệ thuật được tạo ra từ đó.